Вилијам Шекспир е Бардот на драматургијата, еден од клучните личности во историјата на книжевноста. Неговите претстави наголемо се играат и ден денес ширум светот, на сите театарски сцени, преведени се на многу јазици, голем дел од нив се и прилагодени на модерните времиња, а има и многу филмови засновани на неговите претстави.

Пред извесно време налетав на еден многу убав текст на Елен Векслер за списанието „Смитсонијан“ во кое таа истражува за легендарното „Прво фолио“ на Шекспир во кое првпат биле собрани неговите драми. Во продолжение уживајте во овој извонредно истражен и интересен текст, а најдолу можете да пристапите до оригиналниот линк на англиски јазик.

(извор на сликата: Folger Shakespeare Library/Smithsonian Magazine)

Кога тројца шекспировски актери настапиле во Ватикан во 1964 година, влогот бил голем: меѓу 2.000 набљудувачи кои биле присутни во аудиториумот биле и кардинали, достоинственици, па дури и папата Павле VI, кој гледал од подигнато столче.

По претставата, една од актерките, Дороти Тутин, му пришла на папата држејќи го реткото издание на „Првото фолио“ на Вилијам Шекспир, најраната збирка на драми на бардот на драматургијата која била некогаш објавена. Овој конкретен том ѝ припаѓал на „Кралската Шекспир компанија“, а Тутин го носела со себе во Ватикан како подготовка за овој момент.

Таа прашала дали понтифот би сакал да ја благослови книгата.

Павле, кој не го слушнал нејзиното барање, погрешно ја разбрал ситуацијата.

„Ќе биде прекрасен спомен од оваа пригода“, рекол тој, предавајќи му го томот на помошникот, кој веднаш исчезнал. Актерите тогаш сфатиле дека папата по грешка го прифатил примерокот како подарок.

По одредена дипломатија зад сцената, групата си ја вратила книгата од Ватикан, која тогаш вредела околу 60.000 долари. Денес, примероците на книгата добиваат далеку повисоки цени. Во 2020 година, еден ваков примерок беше продаден за речиси 10 милиони долари, со што „Првото фолио“ на Шекспир стана најскапото книжевно дело во светот.

Оваа година, Фолиото наполни 400 години. Тоа било, и сè уште е, еден од основните текстови на англискиот јазик. Без него, „не би ни зборувале за Шекспир“, вели Ема Смит, шекспиролог на Универзитетот во Оксфорд и автор на „Првото фолио на Шекспир: Четири века од историската книга“.

Објавено во 1623 година, делото од 900 страници го зацементирало наследството на Шекспир и трајно ги помешало границите помеѓу популарната култура и високата уметност. Исто така, ова дело е одговорно за тоа што се спасиле половина од неговите драми: од 36 вклучени во збирката, 18 никогаш не биле објавени.

(„Магбет“ е меѓу 18-те драми кои би биле изгубени без „Првото фолио“
извор на сликата: Folger Shakespeare Library/Smithsonian Magazine)

Со оглед на тоа дека е објавено седум години по смртта на Шекспир, делото е исто така еден од првите сериозни напори да се оживеат драмите во отсуство на нивниот автор. „Може да се каже дека „Првото фолио“ е порта кон пост-шекспирскиот Шекспир“, вели Смит. „Тоа е постхумна колекција. Тој веројатно немал никаква врска со концепцијата за објавување на драмите на овој начин“.

„Тоа е моментот“, додава таа, „кога го оставивме зад нас“.

Кој го создал фолиото?

Историјата го должи постоењето на „Првото Фолио“ на Џон Хемингс и Хенри Кондел, двајца актери кои не знаеле ништо за бизнисот со книги. Но, тие знаеле многу за Шекспир, бидејќи со години настапувале со неговата театарска група, „Луѓето на Кралот“ (The King’s Men). Кога драматургот починал во 1616 година, на двајцата им оставил пари за да купат прстени за жалост, што укажува на тоа дека ги сметал за блиски пријатели.

Тие двајца го составиле фолиото во годините што следувале, иако научниците не се сигурни што е она што ги натерало да го продолжат проектот, или, како што вели Смит, „каква улога играле пријателството, театарската лојалност и издавачката економија во целата работа“. Врз основа на предговорот на Фолиото, јасно е дека Хемингс и Кондел го почитувале Шекспир. Тие напишале: „Неговиот ум и раката заминаа заедно“. (…) „Затоа читајте го; и повторно, и повторно“.

Логистички, процесот на објавување бил „тежок и макотрпен“ и според Мајкл Добсон, директор на Институтот Шекспир на Универзитетот во Бирмингем во Англија, вклучувал „многу преговори – и многу финансиски инвестиции“. Пријателите наишле на безброј правни, финансиски и процедурални прашања. Тие вклучиле една претстава, „Троил и Кресида“, толку доцна во процесот што истата не е ни наведена во содржината.

За да се зголеми ефикасноста, грешките биле поправани додека се печателе книгите. „Ако фателе грешка, ја коригирале додека печателе, и за да заштедат пари, не ги фрлале листовите со грешки“, вели Мајкл Витмор, директор на библиотеката „Фолгер Шекспир“ во Вашингтон. „Значи, секое „Прво Фолио“ е случајна збирка на коригирани и некоригирани страници“.

Со тежина од речиси пет килограми, „Фолиото“ изглело во продажба една година подоцна од првично најавеното. Врзана книга чинела 1 фунта. Во споредба со цената за купување на секоја претстава одделно, нивното купување на големо не било лоша зделка. Сепак, 1 фунта во тоа време била сепак висока цена и во 17 век, тоа би било нешто приближно околу 200 долари денес. Во предговорот, двајцата уредници им порачуваат на читателите дека успехот на книгата „зависи од вашите капацитети, не само од вашите глави, туку и од вашите паричници … Што и да правите, купувајте“.

Самата насловна страница вклучува неколку историски значајни работи. Самото име: „Фолио: комедии, истории и трагедии на г-дин Вилијам Шекспир“, првпат го поделило творештвото на Шекспир во овие три категории. Насловната страница го прикажува и врежаниот портрет на Шекспир создаден од уметникот Мартин Дрошут, една од ретките познати преживеани слики на Бардот. На спротивната страница, се наоѓа песна на драматургот Бен Џонсон, пријател и ривал на Шекспир, кој го коментира портретот, барајќи од читателите „да погледнат/не неговата слика, туку во неговата книга“.

(„Првото фолио“ првпат ги дели драмите на Шекспир во три категории
извор на сликата: Folger Shakespeare Library/Smithsonian Magazine)

Предговорот вклучува уште неколку песни кои зборуваат за тоа како Шекспир ќе живее преку неговото дело. „Иако неговата линија на живот згасна/Животот на неговите редови никогаш нема да згасне“, напишал поетот Хју Холанд. Поетот Леонард Дигс директно му се обратил на драматургот искажувајќи ја својата почит, пишувајќи дека „секој ред, секој стих / ќе оживее, те откупи од твојата погребна кола“.

Најдолгата песна, пофална песна, е исто така од Џонсон. Тој напишал:

Ти си споменик без гроб,
И уште си жив – додека е жива твојата книга
И ние имаме памет за читање и пофалби за давање.

Што е она што го прави „Првото фолио“ толку важно?

Пред „Првото фолио“, некои од драмите на Шекспир биле објавени во мали, евтини томови слични на модерните книги со мек повез. Неколку примероци преживеале и може да се најдат и денес. Спакувани и претставени како популарна забава, квартовите не биле направени со намера да траат.

Фолијата како такви биле големи, цврсти томови наменети да го издржат тестот на времето и традиционално биле резервирани за дела од областа на теологија, историја или ценети класици. Единствениот друг драматург кој објавувал на англиски јазик, а кој бил објавен во фолио формат во тоа време, бил Џонсон, чиј том „Делата на Бенџамин Џонсон“ излегол во годината на смртта на Шекспир. Објавувањето на книгата, како и смелоста на Џонсон да ги окарактеризира своите драми како „дела“, предизвикало потсмев, при што еден критичар напишал: „Бен, те молам кажи ми, каде се крие мистеријата / Она што другите го нарекуваат драма, ти го нарекуваш дело“.

За разлика од Шекспир, Џонсон го објавил своето фолио кога имал околу 40 години и бил „сè уште многу жив“, што можеби создавало лоша слика, барем според Смит. Таа го споредува Џонсон со „поет од наше време кој има 30 години и кој сам си ги издава своите собрани дела. Секој би рекол: „Малку се занесува, нели?“

И покрај тоа, тоа рано фолио ја отворило вратата за творештвото на Шекспир, кое го постигна она што не можело да го постигне неговиот пријател. Презентирани преку записите на високата литература, драмите на Шекспир биле прифатени како такви. Тие не биле само диверзија за масите; тие биле уметност.

„Првото фолио“ на еден начин го нуди аргументот дека „важен е видот на претстави што луѓето ги гледаат затоа што им се допаѓаат“, вели Добсон. „Народна драма – работи што не се напишани на латински јазик, работи што луѓето само одат да ги гледаат – тоа е важно. Вреди да се има. Вреди да се заштеди.”

Без фолиото, половина од драмите на Шекспир најверојатно би биле изгубени во историјата. Добсон вели дека за волја на вистината, сè уште би го имале „Хамлет“, сè уште би го имале „Отело“, но не и „Дванаесетта ноќ“, „Како што милувате“, „Зимската приказна“ или „Бурата“.

Спакувани заедно, 36-те претстави добиле облик на кохезивен свет. „Можете да го видите неверојатниот опсег на резултатите на овој писател – и можете да го задржите сето тоа“, вели Добсон. „Одлично е чувството да се има фолиото во ваши раце“.

Колку Фолија преживеале низ текот на 400 години?

Историчарите не се сигурни колку од примероците на „Прво фолио“ биле испечатени во 1623 година, но тие мислат дека вкупниот број бил околу 750. Сега има најмалку 235 примероци. Современите обожаватели на Шекспир знаат многу за овие примероци, бидејќи неколку истражувачи низ повеќе генерации ги посветиле своите кариери на нивно следење.

Еден од првите списоци датира од 1902 година, кога британскиот научник Сидни Ли објавил попис на постоечките примероци, запишувајќи 152 проверени тома. Речиси еден век подоцна се појавил Ентони Џејмс Вест, дипломец на Универзитетот Харвард, кој го изградил својот пат и стигнал до потпретседател во консултантската фирма „Буз, Ален, Хамилтон“. На 58-годишна возраст, по 35 години во менаџмент и консултантство, тој одлучил да го промени курсот: ја напуштил својата работа, се запишал на постдипломски студии и почнал да патува низ светот, барајќи ги примероците на „Првото фолио“. Кога го објавил својот неверојатно сеопфатен попис во раните 2000-ти, тој пронашол околу 80 дополнителни примероци. Како што Вест изјавил за списанието „Смитсонијан“ во 2006 година, „Ја потрошив речиси целата животна заштеда на ова“.

(Францускиот библиотекар Реми Кордоне налетал на ова „Прво фолио“ во 2014 година
извор на сликата: Denis Charlet / AFP via Getty Images/Smithsonian Magazine)

Најновиот пронаоѓач на фолијата е Ерик Расмусен, шекспиролог на Универзитетот во Невада, кој заедно со Вест објави ажуриран попис во 2012 година. (иако оттогаш се појавија и неколку други). „Го разгледавме секој примерок“, вели тој, „и го запишавме секој детаљ за него: неговите сопственици, неговите сврзувачки елементи, неговите водени жигови“. Тој не го прегледал секој примерок лично – тој испраќал асистенти на особено далечни локации – но проценува дека самиот запишал околу 200.

„Веројатно сум видел повеќе примероци од „Првото фолио“ од кој било друг на планетата“, вели тој.

Расмусен, исто така, следел и голем број разочарувачки траги, понекогаш добивајќи информации од луѓе кои мислеле дека наишле на вистински примерок. Честопати, овие текстови се само факсимили од 19 век. Тој вели дека разликата најмногу се сведува на хартијата, како и на неколку уникатни водени жигови. Расмусен вели дека „речиси веднаш“ може да познае дали еден примерок е автентичен.

Сепак, легитимните примероци многу често се материјализираат. „Пред неколку години“, вели Расмусен, „во моето електронско сандаче добив порака од една јавна библиотека во Франција во која пишуваше: „Мислам дека најдов примерок од „Првото фолио“. И јас им реков: „Мислам дека не го најдовте“. Но потоа го проверил и сфатил дека библиотеката е во право. Примерокот бил занемаруван толку долго само затоа што му недостасувала насловната страница.

Некои ветувачки наводи останале непроверени, како оној во сопственост на семејство во Јапонија. „[Кога] првпат им пријдовме, тие рекоа: „Ох, жал ни е. Мојот сопруг напиша во тестаментот дека никој не може да го погледне „Првото фолио“ до 13 години по неговата смрт.“ Ние бевме во фазон: „Леле, тоа е чудно“, се сеќава Расмусен. „Но, ние чекавме и се вративме 13 години подоцна – и тие не сакаа ништо да имаат врска со нас“. Тој се прашува дали тие идентификувале „одамна изгубен и украден примерок“, иако не може да биде сигурен без да го види.

Овие примероци се и честа мета на крадците: во 2002 година, еден човек по име Рејмонд Скот им пришол на истражувачите со примерок за кој тврдел дека го добил од еден од телохранителите на Фидел Кастро. Фолиото всушност било украдено од Британската универзитетска библиотека. Како што пишува Расмусен во својата книга „Кражбите на Шекспир“, Скот подоцна пристигнал на неговото судење „во сребрена лимузина, облечен во бело, држејќи пура и здела со подготвени инстант тестенини, и читал на глас („Коњ, коњ, моето царство за коњ!“) од шекспировиот ‘Ричард Трети’“.

(Во предговорот Хемингс и Кондел напишале:
„Неговиот ум и раката заминаа заедно“. (…)
„Затоа читајте го; и повторно, и повторно“.
извор на сликата: Folger Shakespeare Library/Smithsonian Magazine)

По 400 години, „Првото фолио“ повеќе не ги зачувува приказните на Шекспир; тие се живи записи за тоа како генерации читатели се занимавале со неговата работа.

Ако испитате доволно фолија, ќе најдете примероци со изгореници од пури, дамки од вино, па дури и отпечатоци од шепи од мачка. Сопствениците ги пресметувале финансиите на домаќинството на маргините на текстовите, а децата вежбале да ја пишуваат азбуката. Еден од омилените на Расмусен е примерок кој бил прободен од куршум. „Застанува кај ‘Тит Андроник’“, вели тој, „што очигледно e непробојна претстава“.

Поради високата цена, многу сопственици на „Првото фолио“ ги третираат нивните примероци со почит што бара целосно изолирање на примерокот (да не се допира, да се чува во стаклени фиоки, м.з). „Тоа стана еден вид реликвија што никој не се осмелува да ја допре“, вели Смит. „Но, тоа секако не било случај во поголемиот дел од 17-тиот и 18-тиот век“. Омилен примерок на Смит е примерокот што се наоѓа во Бодлианската библиотека на Оксфорд – „може да се каже и мојот локален примерок“ – но општо земено, таа претпочита текстови што навестуваат присуство на читател.

Добсон, кој вели дека „запознал неколку примероци од книгата низ годините“, се сеќава на еден примерок со љубовна песна исцртана меѓу два реда. „Во еден посебен момент во „Хенри VI“, дел II, очигледно е дека му одлутал умот на некој читател од раниот 17-ти или 18-ти век.“

Сепак, неговиот омилен примерок е оној што го поседува неговиот универзитет. „Има некои погрешни отпечатоци на буквите преку кои може да се препознае кој збир од преклопени страници се зашивувал со друг збир од преклопени страници“, објасни тој. Оној кој ги подврзувал книгите, занемарил да провери дали страниците се наредени по редослед. Како резултат на тоа, во тој примерок недостасува една третина од „Како што милувате“. На некои места се гледа како се повторуваат одредени делови од претставата.

„Тоа е како „Како што милувате“ да е преработена од [Семјуел] Бекет“, вели тој. „Отсекогаш сум сакал да се обидам да убедам некоја театарска група да ја изведе верзијата точно како што е испечатена во тој примерок и да видам дали некој ќе забележи.“

Митот за едниот вистински текст

Хемингс и Кондел го гледале Фолиото – и покрај неговите недостатоци – како дефинитивно издание на шекспировиот свет. Двајцата ги презирале сите претходно објавени кварто верзии на драмите, омаловажувајќи ги во предговорот на нивната книга како „украдени и прикриени“ примероци кои биле „деформирани од измамите и крадењето на навредливите измамници“. Тие инсистирале дека Фолиото е вистинското нешто.

И во одреден период, многу експерти се согласувале со тој поглед. Според Добсон, уредниците порано замислувале дека некогаш постоела „точна“ верзија на секоја драма, и нивна задача била да „заклучат кој е единствениот вистински текст на Хамлет“.

Несогласувањата помеѓу верзиите не се тривијални. На пример, во „Кралот Лир“ во „Фолиото“, последните редови („Најстариот роди најмногу; ние што сме млади / никогаш нема да видиме толку многу, ниту да живееме толку долго“) ги кажува Едгар. Во кварто текстот, војводата од Албани го добива последниот збор. Во некои случаи, уредниците не застануваат на страната на ниту една верзија, наместо тоа објавуваат текстови што се извлекуваат од двете верзии. Резултатот е трета верзија која „никогаш не постоела [и] не е ниту една од нив“, вели Смит. „Тоа е нивното чувство за тоа кој е најдобриот компромис помеѓу двете верзии“.

(Примерок од „Прво Фолио“ изложен во „Меморијалната библиотека Мартин Лутер Кинг Џуниор, по повод 400 години од објавувањето на книгата
извор на сликата: Ellen Wexler/Smithsonian Magazine)

Неодамна, се појави ново гледиште. Научниците сега признаваат дека театарските групи веројатно ги менувале сценаријата за да одговараат на нивните потреби. Конфликтните верзии, вели Добсон, се едноставно „слики од претставата во различни моменти од нејзината историја на изведба“. Со овој пристап, драмите на Шекспир стануваат живи документи, и со тоа се поттикнува повторното обмислување на замислите на Бардот наместо да се отфрла. Наместо да ги постават претставите на пиедестал, читателите добиваат моќ да ги користат како алатка.

Витмор ја гледа годишнината од објавувањето на Фолиото како време за славење на универзалната резонанца на текстот. „Живееме во свет кој е толку различен од неговиот“, вели тој, „но секоја генерација го прави Шекспир свој, а секоја генерација се бори со него и го сака на свој начин“.

Библиотеката „Фолгер Шекспир“, каде што Витмор е директор, има 82 примероци од „Првото фолио“, најголемата концентрација на „Првото фолио“ на едно место во светот. Кога ја одбележувале годишнината, организацијата прикажувала еден од тие примероци во „Меморијална библиотека Мартин Лутер Кинг Џуниор“ во Вашингтон заедно со изложба што го поврзува Фолиото со градските го-го и панк рок сцените – две движења што ги создадоа локалните жители кои живеат на маргините на моќните институции.

Смит има сличен пристап кон годишнината. Таа е помалку заинтересирана за оригиналните намери на Шекспир, претпочитајќи да се радува околу тоа како читателите ја толкувале неговата работа во текот на четири века. Самиот текст „не е одговорот. Тоа не е Библија, не е книга со свети списи – иако мислам дека некои луѓе почнаа да го третираат на тој начин“, вели таа. „Тоа е книга со идеи и можности и алтернативни претстави кои чекаат да се случат“.

Статијата е преземена од списанието „Смитсонијан“ – оригиналниот текст можете да го погледнете тука.