Жан-Пол Сартр е еден од најпознатите француски филозофи и воедно еден од ретките луѓе што ја има одбиено Нобеловата награда. Неговите филозофски теории и ден денес поттикнуваат дискусии и анализи, што укажува на неговото длабоко влијание врз филозофијата, па и книжевноста. Една од неговите најпознати изреки: „Пеколот – тоа се другите луѓе!“ и ден денес се користи во најразлични форми, понекогаш хумористични, понекогаш од аспект на надополнување или спротиставување на неговите теории.

Имено, наидов на еден многу интересен текст на д-р Барни Бајндер за веб-порталот „Колектор“ во кој ја анализира токму оваа реченица и значењето и теоријата зад неа. Во продолжение прочитајте го текстот на македонски јазик, а најдолу можете да пристапите до изворниот текст на англиски јазик.

(извор на сликата: Charles Hewitt / Getty)

Оваа статија ќе го анализира аргументот на Жан-Пол Сартр за тоа како нашата човечка реалност е преполна со меѓучовечки конфликти, кои, парадоксално, можат да бидат и поробувачки и ослободувачки. Мора да живееме со други човечки суштества, но тие можат да бидат и наша најголема закана, што го наведува да заклучи дека пеколот се другите луѓе – но тоа не значи дека е само лоша работа. Секако, важноста да филозофираме за нашите односи со другите човечки суштества не може претерано да се нагласи.

„Погледот“ – објективизацијата според Сартр

Замислете како зјапате во непознат човек, кој, на пример, седи во ресторан. Потоа замислете различно сценарио во кое ќе забележите дека некој друг ви го прави ова вам. Како се чувствувате и реагирате во обете ситуации? Според Сартр, присуството на другите неизбежно го менува нашиот свет, а фактот дека не можеме да го промениме, ниту секогаш да го контролираме, може да биде многу фрустрирачки. Начините на кои другите го менуваат нашиот свет се разликуваат, но она што е непроменлив факт е дека не можеме да избегнеме некаква форма на односи со другите.

Во првото сценарио, Сартр тврди дека мора да се бориме со фактот дека оваа друга личност, по аналогија, мора да има субјективен ум како самите ние, но ние сме принудени само да го заклучиме ова бидејќи таа друга личност постои во областа на објектите. Не можеме да им влеземе во умот. Па така, се бориме да ја препознаеме нивната субјективност наспроти нивната наводна објективност.

(Извор на сликата: Getty/Jonathan Aprea)

Во второто сценарио, работите се свртени и ние може да се чувствуваме објективизирани од погледот на некој друг. Овој „поглед“ како што Сартр го нарекува (што не мора да биде буквално, бидејќи едноставното замислување како другите можат да нè гледаат и да нè објективизираат е доволно за да го смениме нашето чувство за себеси), е изворот на значењето што го добиваме од нашите односи со другите луѓе. Ова искуство може да биде особено отуѓувачко во одредени ситуации.

Како што покажува Сартр, замислете дека сте сами во парк, но по некое време пристигнува друга личност. Таа личност не мора да биде во ваша близина или не мора дури ни да ве забележи, но присуството на друго лице го менува вашето искуство во паркот. Но, без никаков осудувачки поглед од таа друга личност, влијанието врз сопствената личност не се чувствува длабоко.

Во еден друг пример на Сартр, можеме да видиме како влијанието може, обратно, да се почувствува многу интензивно; онаа на неговиот познат случај познат и како „воајер“. Во ова сценарио, замислете како ѕиркате низ клучалката и гледате некого. Другата личност не знае дека ја гледате, па затоа е целосно објективизирана за вас и од вас, а вие сте целосно апсорбирани во активноста и затоа не сте многу свесни, ниту рефлектирате многу за сопственото субјективно „јас“.

Следно, замислете дека одеднаш слушате чекори – сега станувате многу свесни за себеси. Всушност, се чувствувате објективизирани од другиот кој го гледа она што го правите и ве осудува, создавајќи чувство на срам што сте објективизирале друг – сега знаете како би се чувствувала другата личност од другата страна на вратата кога би знаела дека некој ја гледа.

Овој феномен е толку моќен што може да се потресете во оваа ситуација дури и ако само мислевте дека некој се приближува додека гледате низ клучалката. Во овој случај, вашето чувство за себеси е длабоко погодено: како што вели Сартр, „Другиот“ „го држи клучот за [вашето] постоење“ затоа што сега оваа трета личност која пристигнала има моќ на субјект бидејќи ве објективизирала (или барем така изгледа). На пример, кога мачката би нè фатила додека ѕиркаме низ клучалката, тоа веројатно нема да има ист ефект врз нашето чувство дека сме засрамени. Па така, оттаму:

„Пеколот – тоа се другите луѓе!

(извор: AP photo)

„Пеколот – тоа се другите луѓе!“

Оваа фамозна реплика на Сартр, „Пеколот – тоа се другите луѓе!“ доаѓа од делото „Без излез“, драма во еден чин со само три ликови кои се буквално во пеколот како неодамна починати луѓе и се принудени да комуницираат еден со друг. Тие веднаш доживуваат конфликт. Како што се запознаваат еден со друг, Гарсин, интелигентен, но нелојален маж, го привлекува Инез, строга жена што го мрази, а наместо тоа ја привлекува Естел, која е опишана како многу убава млада жена што ја привлекува Гарсин – никој не победува. Секој од нив, како „друг“, си ја ограничуваат слободата едни на други.

Кон крајот на претставата, Гарсин изјавува:

„Значи, ова е пекол. Никогаш не би поверувал. Се сеќавате на сето она што ни беше кажано за коморите за мачење, огнот и сулфурот, „запалениот лапор“. Приказните на старите жени! Нема потреба од жешки покери. Пеколот – тоа се другите луѓе!“

Со други зборови, не постои физичка тортура што ги чека: тоа е емоционалната и менталната тортура поради поврзаноста со други луѓе што го прави тоа место пекол (кое, во својот опис низ претставата, наликува на реалниот свет).

Затоа, нашите односи со другите се инхерентно конфликтни. Сите сакаме да имаме контрола, а тоа по природа нè изедначува, но сепак се бориме против таа реалност. Кога сме фатени како зјапаме низ клучалката, можеме веднаш да почнеме зјапаме во третото лице и да го направиме предмет т.е објект. Сепак, тоа можеме да го направиме само ако тие се субјект бидејќи само субјектот има моќ да создаде објект (и повторно, барем така изгледа). На моменти може да се чувствуваме заробени во погледот. Ова може да се манифестира на многу начини, а некои од нив се особено злобни и дискриминаторски.

Во својата книга „Антисемитот и Евреинот“, Сартр објаснува како погледот на антисемитот го „обликува“ Евреинот; неоправдана форма на дискриминација. Слична тематика беше дополнително развиена од друг филозоф и психолог наклонет кон егзистенцијализам, Франц Фанон, применувајќи ја оваа идеја на колонијалното искуство на црнците во Алжир во средината на дваесеттиот век во врска со тоа како колонијалистот го создава колонизираниот, а расистот ја создава погрешната категорија, односно да се биде инфериорен – тоа не се природни категории ако сите сме слободни субјекти.

(Извор: Британика)

Егзистенцијалистката Симон де Бовоар тврдела дека местото на жената во светот историски отсекогаш било местото како објект на субјектот на мажот. Со други зборови, оваа објективизација не се јавува само кај поединци, туку и кај групи луѓе и на тој начин може да резултира со различни форми на дискриминација.

Ова „другствување“ е проблематично и во однос на други важни начини. Тоа е она што ја осудува љубовта на неуспех според мислењето на Сартр, затоа што никогаш не можеме целосно да ги контролираме начините на кои другите нè гледаат иако тоа е токму она што го очекуваме во романтичните врски; да се биде виден на специфичен посакуван начин. Љубовта е обид да се контролира објективноста.

Не функционира ниту рамнодушноста кон другите, бидејќи никогаш не можеме да бидеме целосно апатични, а едноставно не можеме да живееме без другите. Рамнодушноста кон другиот е исто така инхерентно контрадикторна затоа што, во обидот да го негираме постоењето на другиот, го негираме постоењето на своето „јас“. Уште полошо, кога користиме омраза како одговор, мислејќи дека ова е начин да го контролираме погледот на другиот, само туркаме уште повеќе негативност во светот. Згора на тоа, омразата е инхерентно контрадикторна, бидејќи мора да ја препознаеме другата личност со важност за да ја мразиме. Според тоа, на Сартр му изгледа дека да не можеме да победиме: секогаш сме осудени на конфликтни односи со другите.

Гледиштето на Сартр: и оптимистично и песимистичко

Иако ставот на Сартр може да изгледа многу песимистички и циничен, има и некои важни елементи на оптимизам. Фактот дека сите луѓе се навистина субјекти значи дека сите сме еднакви. За човек да биде почитуван како субјект, ова мора да доаѓа од друг субјект; па оттаму, за еден човек да биде слободен, сите ние треба да бидеме слободни.

Централното верување на егзистенцијалната мисла на Сартр е дека ние сме радикално слободни. Ова е исто така коренот на суштинскиот поим на Сартр за „лошото уверување“, кој токму тоа го негира; повторно, кога ја негираме слободата на другите, тоа го побиваме и за нас самите. Меѓутоа, проблемот е што никогаш не можеме да имаме целосно интерсубјективно разбирање со друго човечко суштество; природно, никогаш не можеме да влеземе во свеста на друг.

Ова е една од причините, на пример, што постојано се плашиме да не бидеме погрешно протолкувани од другите. Можеме да му пристапиме на овој страв кон одредени луѓе со текот на времето, како на пример со блиски пријатели и саканите но никогаш да не дојдеме до целосно разбирање. Се обидуваме да го контролираме изгледот или идејата за изгледот на другиот, но не можеме целосно, така што човечкиот свет се чини дека е циклус на постојан конфликт од кој никогаш не можеме да се извлечеме.

Сартр за прекинот на циклусот на конфликти (преку еднаквост)

Има ли надеж за излез од овој циклус? Можеби не, но барем размислувањето за тоа како се поврзуваме еден со друг ни овозможува да напредуваме, иако во непозната мера. Тоа е дел од голем парадокс, поради што Сартр вели дека сме „осудени на слобода“, поради што немаме фиксна природа и затоа „постоењето ѝ претходи на суштината“.

Не можеме да живееме без други, не само од очигледни причини за преживување, туку затоа што можеме да бидеме целосно препознаени како субјект од друг субјект, дури и ако постојано го отфрламе субјектот на другите кога ги објективизираме. Со други зборови, ние самите си противречиме со негирање на радикалната слобода и субјективност на другите, бидејќи со тоа го негираме тоа и за себе. Значи, во рамките на оваа егзистенцијалистичка мисла, постои и аргументот за реалноста на еднаквоста што постои меѓу секое човечко суштество.

Доживотната пријателка и сопатничка на Сартр, Симон де Бовоар, тврдела дека „категоријата на „Другиот“ е исто толку исконска како и самата свест“. Дали има некој начин да се избегне другствувањето? Дали дискриминацијата може да се надмине ако не можеме да престанеме да објективизираме? Дали сме нашите сопствени најлоши непријатели? Овие прашања секако остануваат како проблематики и прашања. Ова се исклучително важни теми за дискусија, што ја нагласува важноста од продолжување на повторното разгледување на егзистенцијалистичката филозофија.

Извор.