Jун Фосе, кој ја доби Нобеловата награда за книжевност во 2023 година, го одржа своето книжевно предавање за Нобеловата награда на 7 декември 2023 година на Шведската академија во Стокхолм. Во продолжение прочитајте го неговото предавање на македонски јазик, а најдолу имате видео од неговото обраќање на неговиот мајчин, норвешки јазик и линк до преведениот текст на англиски јазик.

(Извор: веб-страницата на Нобеловата награда)

Кога бев во средно училиште, се случи без предупредување. Наставникот ме замоли да читам на глас. И од никаде ме обзеде ненадеен страв кој ме совлада. Како да исчезнав во стравот и тоа беше сè што бев. Станав и истрчав од училницата.
Ги забележав крупните очи на учениците како и наставничката како ме следат надвор од училницата.
Потоа се обидов да го објаснам моето чудно однесување велејќи дека морам да одам во тоалет. Можев да видам на лицата на оние што слушаа дека не ми веруваат. И тие веројатно мислеа дека сум полудел, да, на пат сум да станам луд.

Овој страв од читање на глас ме следеше. Како што минуваше времето, наоѓав храброст да ги замолам наставниците да ме извинат од читањето на глас, бидејќи толку се плашев од тоа, некои ми веруваа и престанаа да ме прашуваат, некои мислеа дека на овој или оној начин ги мафтосувам.
Научив нешто важно за луѓето од ова искуство.
Научив многу други работи.
Да, многу веројатно нешто што ми овозможува денес да застанам овде и да читам гласно пред публиката. И сега речиси без никаков страв.
Што научив?
На некој начин тоа беше како стравот да ми го одзел јазикот и тоа беше чувство дека морав да си го вратам назад, на еден начин. И кога би го направил тоа, тоа не би можело да биде под туѓи услови, туку под мои.
Почнав да пишувам свои текстови, куси песни, раскази.
И открив дека правејќи го тоа, тоа ми даде чувство на сигурност, ми даде нешто спротивно од стравот.
На некој начин најдов место во себеси што беше само мое, и од тоа место можев да го напишам она што е само мое.

Сега, околу педесет години подоцна, сè уште седам и пишувам – и сè уште пишувам од ова тајно место во мене, место за кое искрено не знам многу освен дека постои.
Норвешкиот поет Олав Х. Хауге напишал песна каде што го споредува чинот на пишување со тоа да се биде дете, да градиш колиби со лисја во шумата, да ползиш во нив, да палиш свеќи, да седиш и да се чувствуваш безбедно во темните есенски вечери.
Мислам дека ова е добра слика за тоа како и јас го доживувам чинот на пишување. Сега – како и пред педесет години.

И научив повеќе, научив дека, барем за мене, има голема разлика помеѓу говорниот и пишаниот јазик или меѓу говорниот и литературниот јазик.
Говорниот јазик често е монолошка комуникација на порака дека нешто треба да биде вака или онака, или е реторичка комуникација на порака со убедување или став.
Литературниот јазик никогаш не е таков – тој не информира, тој е значење наместо комуникација, тој има свое постоење.

И во таа смисла, доброто пишување и сите видови на проповедање, очигледно се контрастираат, без разлика дали проповедта е религиозна или политичка или каква и да е.

Преку стравот да читам на глас, влегов во осаменоста што е повеќе или помалку живот на писателот – и оттогаш останав таму.

Напишав многу проза и драма.
И, се разбира, она што ја карактеризира драмата е тоа што таа е пишан говор, каде што дијалогот, разговорот или честопати обидот да се зборува, а што може да има монолог, секогаш е замислен универзум, е дел од нешто што не информира, но тоа има свое битие, кое постои.

А кога станува збор за прозата, Михаил Бахтин е во право кога тврди дека начинот на изразување, самиот чин на раскажување, има два гласа.
Да се поедностави: гласот на личноста која зборува, која пишува и гласот на личноста за која се зборува. Овие често се испреплетуваат еден со друг на таков начин што е невозможно да се каже чиј е гласот.
Едноставно станува двоен пишан глас – и тоа секако е исто така дел од пишаниот универзум и логиката во него.
Секое поединечно дело што го напишав има, така да се каже, свој измислен универзум, свој свет. Свет кој е нов за секоја претстава, за секој роман.

Но, добрата песна, бидејќи имам напишано и многу поезија, е и нејзин сопствен универзум – таа главно се однесува на себе. И тогаш некој што ја чита може да влезе во тој универзумот на песната – да, тоа е повеќе како еден вид заедница отколку комуникација.
Впрочем, ова е веројатно точно за сè што сум напишал.

Едно е сигурно, никогаш не сум пишувал за да се изразам, како што велат, туку да побегнам од себе.

Дека завршив како драматург – да, што да кажам за тоа?
Пишував романи и поезија и немав желба да пишувам за театар, но со текот на времето го направив тоа затоа што имаше една државно финансирана иницијатива да се поттикне пишувањето на повеќе нови норвешки драми и ми беше понудено она што за мене како сиромашен автор, изгледаше како добра сума пари за да ја напишам почетната сцена на една драма, и завршив со пишување на цела драма, мојата прва и сè уште најизведувана драма, „Некој ќе дојде“.

Првиот пат кога напишав драма, тоа се покажа како најголемото изненадување во целиот мој живот како писател. Затоа што и во прозата и во поезијата се обидов да го напишам она што обично – на вообичаен говорен јазик – не може да се каже со зборови. Да, тоа е точно. Се обидов да го изразам неискажливото, што беше повод за да ми ја доделат Нобеловата награда.
Најважното нешто во животот не може да се каже, само да се напише, да се изврти познатата изрека на Жак Дерида.
Затоа се обидувам да му дадам зборови на тивкиот говор.
И кога пишував драма, можев да го користам тивкиот говор, тивките луѓе, на сосема поинаков начин отколку во прозата и поезијата. Сè што требаше да направам е да го напишам зборот пауза, а тивкиот говор беше таму. И во мојата драма зборот пауза е без сомнение најважниот и најкористениот збор – долга пауза, кратка пауза или само пауза.
Во овие паузи може да има толку многу, или толку малку. Дека нешто не може да се каже, дека нешто не сака да се каже или најдобро е да се каже ако не се каже ништо.
Сепак, јас сум прилично сигурен дека она што најмногу зборува низ паузите е тишината.

Во мојата проза, можеби сите повторувања имаат слична функција како паузите во мојата драма. Или можеби ова е мојот начин на гледање на работите, дека додека има тивок говор во драмите, постои тивок јазик зад пишаниот јазик во романите, и ако сакам да напишам добра литература, овој тивок говор исто така мора да биде изразен. Еве да употребам неколку едноставно и конкретни примери, во „Септологија“, токму овој тивок јазик вели дека првиот Асле и другиот Асле можеби се истата личност, и дека целиот долг роман од околу 1200 страници, е можеби само пишан израз на една извлечена сегашност.

Но, тивкото обраќање, или тивкиот јазик, најмногу зборува од севкупноста на едно творештво. Без разлика дали станува збор за роман или претстава или театарска продукција, не се важни самите делови, туку севкупноста, која исто така мора да се наоѓа во секој детаљ, а можеби ќе се осмелам да зборувам за духот на тоталитетот, дух кој на некој начин зборува и од блиску и од далеку.
И што слушате тогаш, ако слушате доволно внимателно?
Ја слушате тишината.
И како што беше кажано, само во тишината можете да го слушнете Божјиот глас.

Можеби.

А сега враќајќи се на земјата, сакам да спомнам уште нешто што ми го даде пишувањето за театарот. Пишувањето е осамена професија, како што реков, а осаменоста е добра, и тука ќе цитирам уште една песна од Олав Х. Хауге, „сè додека патот назад кон другите останува отворен“.
И она што ме зафати првиот пат кога на сцената видов изведено нешто што сум напишал, да, тоа беше токму спротивното од осаменоста, тоа беше дружење, да, да се создаде уметност преку споделување уметност – тоа ми даде големо чувство на среќа и безбедност.
Овој увид ме следи оттогаш, и верувам дека одигра улога во тоа што јас едноставно не опстојував само со мирна душа, туку чувствував и некаква среќа дури и од лошите продукции на моите претстави.

Театарот е навистина голем чин на слушање – режисерот мора, или барем треба, да го слуша текстот, начинот на кој актерите го слушаат и едни со други и со режисерот, и начинот на кој публиката ја слуша целата претстава.

А чинот на пишување е за мене да слушам: кога пишувам никогаш не подготвувам, не планирам ништо, продолжувам со слушање.
Значи, ако треба да користам метафора за дејството на пишувањето, таа треба да биде метафората на слушање.
Така, речиси се подразбира дека пишувањето потсетува на музика. И во одредено време, во моите тинејџерски години, горе-долу директно отидов од бидување обземен со музика, на пишување. Јас всушност целосно престанав да пуштам музика и да слушам музика, и почнав да пишувам, а во моето пишување се обидов да создадам нешто од она што го доживеав кога свирев. Тоа е она што го направив тогаш – и она што сè уште го правам.

Нешто друго, можеби малку чудно, е тоа што кога пишувам, во одреден момент секогаш добивам чувство дека текстот е веќе напишан, дека е таму некаде, не во мене, и дека само треба да го запишам пред текстот да исчезне.
Одвреме-навреме можам да го направам тоа без да направам никакви промени, во други моменти треба да го барам текстот со препишување, сечење и уредување и внимателно да се трудам да го изнесам веќе напишаниот текст.

И јас, кој не сакав да пишувам за театар, завршив правејќи го само тоа околу петнаесет години. А претставите што ги напишав дури беа и изведувани – да, како што минуваше времето, имаше многу продукции во многу земји.
Сè уште не можам да верувам во тоа.
Животот навистина не е за верување.
Исто како што не можам да верувам дека сега стојам овде обидувајќи се да кажам некои повеќе или помалку разумни зборови за тоа како е да се пишува, во врска со тоа што ми е доделена Нобеловата награда за литература.
А тоа што ја добив наградата е, колку што разбрав, поврзано и со мојата драма и со мојата проза.

Откако многу години пишував речиси само драми, наеднаш добив чувство дека „што е многу – многу е“ и решив да престанам да пишувам драми.
Но, пишувањето стана навика без која не можам да живеам – можеби како Маргерит Дурас, тоа можете да го наречете и болест – па решив да се вратам таму каде што започна сè, да пишувам проза и други творби, како што правев повеќе или помалку една деценија пред моето деби како драматург.

Тоа го правев во последните десет-петнаесет години. Кога повторно почнав сериозно да пишувам проза, не бев сигурен дали сè уште можам да го правам тоа. Прво ја напишав „Трилогијата“ – и кога ми беше доделена Наградата за литература на Нордискиот совет за тој роман, тоа го доживеав како одлична потврда дека имам што да понудам и како прозаист.
Потоа го напишав „Септологија“.
И во текот на пишувањето на тој роман, ги доживеав некои од моите најсреќни моменти како писател, на пример, кога едниот Асле го наоѓа другиот Асле како лежи на снегот и на тој начин си го спасува животот. Или на крајот, кога првиот Асле, главниот лик, тргнува на своето последно патување, во чамец, еден стар рибарски брод, со Аслеик, неговиот најдобар и единствен пријател, за да го прослави Божиќ со сестрата на Аслеик.
Немав план да напишам долг роман, но романот горе-долу се напиша сам, и стана долг роман, и напишав многу делови во толку лесен тек што сè беше веднаш во ред.
И мислам дека тогаш сум најблиску до она што можете да го наречете среќа.
Целата „Септологија“ има сеќавања во себе за многу други дела што ги напишав, но видени во друга светлина. Тоа што нема ниту една точка во целиот роман не е изум. Едноставно го напишав романот така, во еден тек, едно движење кое не бараше точка.

Еднаш во едно интервју реков дека да се пишува е еден вид молитва. И се засрамив кога го видов во печатена форма. Но, подоцна прочитав, како некаква утеха, дека истото го рекол и Франц Кафка. Па можеби – на крајот на краиштата?

Моите први книги беа доста слабо оценети, но решив да не ги слушам критичарите, и дека треба само да си верувам, да, да се држам до моето пишување. И да не го направев тоа, тогаш ќе престанав да пишувам откако мојот дебитантски роман „Raudt, svart“ („Црвено, црно“) излезе пред четириесет години.
Подоцна добивав претежно добри критики, па дури и почнав да добивам награди – и тогаш помислив дека е важно да продолжам со истата логика, ако не ги слушам лошите критики, исто така нема да дозволам успехот да влијае на мене, и решив да се држам цврсто за моето пишување, да се држам и закачам за она што го создадов.
И мислам дека тоа е она што успеав да го направам и навистина верувам дека ќе продолжам да го правам тоа дури и откако ја добив Нобеловата награда.

Кога објавија дека ми е доделена Нобеловата награда за книжевност, добив многу електронски пораки и честитки, и секако бев многу задоволен, повеќето честитки беа едноставни и весели, но некои луѓе пишуваа дека врескаат од радост, други дека се трогнати до солзи. Тоа навистина ме трогна.
Во моето пишување има многу самоубиства. Повеќе отколку што сакам да размислувам на тоа. Се плашев дека јас, на овој начин, можеби сум придонел за легитимирање на самоубиството. Така, она што ме трогна повеќе од сè беа оние кои искрено напишаа дека моето пишување едноставно им го спасило животот.
Во извесна смисла, отсекогаш знаев дека пишувањето може да спаси животи, можеби дури го спаси и мојот живот. И ако моето пишување може да помогне да се спасат животите на другите, ништо не би ме направило посреќен.

И затоа Ви благодарам, Вам од Шведската академија што ми ја доделивте Нобеловата награда за книежвност.

И фала му на Бога.

Подолу погледнете го видеото, а на линкот прочитајте го текстот на англиски јазик, во превод на Меј-Брит Акерхолт.